Repainting artworks

‘Het Frans Hals Museum gebruikt cookies en vergelijkbare technologieën om te analyseren hoe bezoekers onze website gebruiken, om het delen van inhoud op sociale media mogelijk te maken en om de inhoud en advertenties van de site af te stemmen op uw voorkeuren. Dergelijke cookies worden ook door derden geplaatst. Door op ‘Accepteren’ te klikken, ga je hiermee akkoord. Zie onze cookie-instellingen voor een beschrijving van de cookies waarvoor wij jouw toestemming vragen.

Op dit moment is locatie HAL gesloten, op 12 april opent HAL weer met de tentoonstelling The Art of Drag

Koop tickets

Zo goed als nieuw?
Zo goed als nieuw? Zo goed als nieuw?



Frans Hals, Regenten van het Oudemannenhuis, ca. 1664

Restauratoren aan de slag met Frans Hals' Regenten van het St. Elisabeths Gasthuis, ca. 1641

Macro-XRF “map” van koper (Cu) in het tafelkleed van de Regentessen. Met deze analysetechniek worden afbeeldingen verkregen waarop de verdeling van chemische elementen te zien zijn. Het tafelkleed bevat duidelijk koper, hier is het beeld licht. Waar het beeld zwart is, zoals in de handen, het boek en bijvoorbeeld de rok rechtsonder, bevat de verf geen koper.

Restaurator Liesbeth Abraham met Frans Hals' Regentessen van het Oudemannenhuis, ca. 1664

De drie Regentenstukken van Frans Hals zullen er nooit meer als nieuw uitzien, ook niet na de zojuist voltooide, geslaagde restauratie. Het is ook de vraag of we dat wel zouden willen. Willen we er niet juist aan kunnen aflezen dat dit meer dan 350 jaar geleden gebeurde?

Tijdens de restauratie van de drie schilderijen werd onderzocht hoe ze er oorspronkelijk uitzagen en hoe ze in de loop der tijd veranderd zijn. De schilderijen hebben een zogenaamde ‘materiele geschiedenis’ die in kaart werd gebracht. Zo lieten vroegere restauratoren hun sporen na, maar ook de waterschade ontstaan bij een lekkage uit 1891 is zichtbaar.

Onze inspanningen hebben veel opgeleverd. De kwaststreken van Hals, de grote variatie van tinten grijs, zwart en bruin, de schakeringen in huidskleur van de verschillende regenten en regentessen: het is allemaal weer te zien. Het is nu ook duidelijk waar hij de verf dikker of juist dunner aanbracht en waar deze dekkend is of juist transparant. Door het verwijderen van de gele vernislagen is bovendien de dieptewerking vergroot. Zo zijn we door de restauratie weer dichter bij Hals gekomen.

Frans Hals, Regenten van het Oudemannenhuis, ca. 1664

Veranderingen in patroon en kleur

Daarnaast is er onderzoek gedaan naar de conditie van de werken en de veranderingen die ze hebben ondergaan. Een deel van die veranderingen is helaas onomkeerbaar. Het craquelépatroon, bijvoorbeeld, is typerend voor een schilderij op doek uit de 17e eeuw. In delen van de schilderijen zijn de barsten vrij diep en breed en daardoor storend. Ze maken het bovendien moeilijk om het werk goed uit te lichten. Een verantwoorde manier om deze barsten te behandelen is er niet.

Een ander voorbeeld zijn de verkleuringen die in alle drie de schilderijen voorkomen. De tafelkleden en de gordijnen waren oorspronkelijk groen, een grijzig groen. Voor het tafelkleed van de Regenten van het Elisabeth Gasthuis gebruikte Frans Hals een lokaal product: het blauwe pigment vivianiet, ook wel Haarlemse aarde of Haarlemse ultramarijn genoemd. Het pigment werd in 2001 voor het eerst geïdentificeerd op een schilderij van Albert Cuyp en is sindsdien vaker aangetroffen, maar nog niet eerder in het werk van Frans Hals. Het blauwe pigment werd in dit geval gemengd met een gele lak. Het tafelkleed zal daarom groen zijn geweest, maar inmiddels is het geel volledig ontkleurd en is het vivianiet geelbruin geworden. Ook in de landkaart die achter de regenten hangt, is vivianiet gevonden. Oorspronkelijk zal de landkaart dus meer groene en blauwe tinten hebben bevat.

Restauratoren aan de slag met Frans Hals' Regenten van het St. Elisabeths Gasthuis, ca. 1641

Bovendien is lang gedacht dat de tafelkleden en gordijnen van de Regenten en Regentessen van het Oudemannenhuis oorspronkelijk rood waren. Bij het onderzoek tijdens de laatste restauratie werd echter duidelijk dat Frans Hals een koperhoudend pigment gebruikte, groenblauw van kleur, dat hij net als bij de Regenten van het Elisabeth Gasthuis weer mengde met een gele lak. Om in tinten groen te variëren, voegde hij ook wat rood pigment toe.

De gele lak heeft ook in deze schilderijen alle kleur verloren. Waar het vivianiet in het tafelkleed van de Regenten van het Elisabeth Gasthuis geelbruin van kleur werd, degradeerde het koperpigment in de Regenten en Regentessen van het Oudemannenhuis naar een donkere roodbruine kleur, wat tot het misverstand van een rood kleed leidde.

Macro-XRF “map” van koper (Cu) in het tafelkleed van de Regentessen. Met deze analysetechniek worden afbeeldingen verkregen waarop de verdeling van chemische elementen te zien zijn. Het tafelkleed bevat duidelijk koper, hier is het beeld licht. Waar het beeld zwart is, zoals in de handen, het boek en bijvoorbeeld de rok rechtsonder, bevat de verf geen koper.

De helaasheid van de ontgroening

Het is helaas niet mogelijk om de verkleuringen ongedaan te maken en niet wenselijk om ze opnieuw groen te schilderen. We weten ook niet precies hoe de verschillende tinten groen eruit zagen en waar de verf transparant of juist dekkend was. We hebben kortom te weinig informatie om de groene partijen te reconstrueren. En zouden we dat überhaupt willen? Kijken we liever naar grote vlakken verf uit de 21e eeuw in een min of meer correcte tint, of toch naar de verkleurde verf en de echte kwaststreken van Frans Hals?

De restauratie heeft zoveel opgeleverd en er is weer zoveel te zien dat we de ouderdomsverschijnselen op de koop toe nemen. Elk schilderij heeft nu eenmaal een geschiedenis en herbergt vele verhalen. Dat van de verkleuringen is er één van.

De restaureerde Regentenstukken van Hals waren alledrie te zien in de tentoonstelling Zo goed als nieuw?, die plaatsvond van 18 januari t/m 18 maart 2018.

Dit artikel verscheen in een langere versie in ons museum magazine TOON (mei 2018), te koop bij de museumwinkel.

Restaurator Liesbeth Abraham met Frans Hals' Regentessen van het Oudemannenhuis, ca. 1664

Ontdek meer restauratie

Game 3 of 3

Dislike
Frans Hals

Koos Breukel

Jan van Scorel

Guido van der Werve

Maerten van Heemskerck

Drag & drop if you like

or dislike it

Go on! Drag me around!

Are you sure?!

I don't like him either

He doesn't like you I'm afraid

Meet at Frans Hals!

Game 1 of 3

lock
lock

Game 2 of 3