Met de grote tentoonstelling ‘De Gouden Eeuw begint in Haarlem’ die vanaf 11 oktober het gehele museumgebouw zal beslaan, wil het Frans Hals Museum zichtbaar maken dat de schilderkunst juist in de stad Haarlem revolutionaire ontwikkelingen heeft doorgemaakt. Aan het eind van de 16^e eeuw ontstond er een snelle economische groei die grote welvaart bracht, ook binnen de middenklasse. Veel vroeger dan in andere steden leidde dit tot een totaal ander soort koperspubliek en andere opdrachtgevers dan voorheen. Hierdoor is in ca. 20 jaar tijd  een totale verandering van onderwerpen in de schilderkunst te zien. Artistiek gesproken is Haarlem dan ook de bakermat van de Gouden Eeuw.

Onder de ruim 130 schilderijen in ‘De Gouden Eeuw begint in Haarlem’ zijn vele topstukken van onder anderen Salomon van Ruysdael, Jacob van Ruisdael, Pieter Saenredam, Gerrit Berckheyde, Jan Steen en Pieter Claesz uit belangrijke museumcollecties en particuliere verzamelingen, aangevuld met sleutelstukken uit de eigen collectie.

Het museum is er bijzonder trots op dat Frans Hals, naamgever van het museum, vertegenwoordigd wordt met 20 schilderijen, waaronder ‘De vrolijke drinker’ uit het Rijksmuseum, de vermaarde ‘Jongeman met schedel’ uit de National Gallery in Londen en het late werk ‘Man met slappe hoed’ uit Schloss Wilhelmshölle in Kassel, Duitsland.

Het is de afscheidstentoonstelling van conservator Oude Kunst Pieter Biesboer, die 32 jaar aan het museum verbonden was.

Door de voortdurende strijd op het grondgebied van de Zuidelijke Nederlanden en de dreiging van de inquisitie emigreerden veel ondernemende burgers, waaronder ook veel kunstenaars, met name vanuit Antwerpen naar steden in de Noordelijke Nederlanden. Haarlem was hun belangrijkste bestemming. Zo bestond in 1622 de helft van de Haarlemse bevolking uit Vlamingen. Deze immigranten maakten met hun kennis, kapitaal en handelscontacten van de textielnijverheid een zeer bloeiende tak van industrie.

De explosieve groei van de Haarlemse economie kwam aanvankelijk slechts de rijke ondernemers ten goede. Maar vanaf 1600 kwam een gegoede middenklasse op die in de rijkdom ging delen. Met name de Doopsgezinden onder hen waren geïnteresseerd in techniek, wetenschap en kunst. Zij vooral maakten Haarlem tot een dynamische, moderne stad. De nieuwe, snel groeiende groep rijke burgers en welvarende handelslieden diende zich aan als de nieuwe kunstkopers. Zij verleenden geen opdrachten voor grote bijbelse en mythologische voorstellingen; de eigen directe leefwereld van de burger werd het nieuwe onderwerp: de stad, de Grote of St. Bavokerk, het afwisselende landschap in de omgeving van Haarlem, het dagelijks leven, gebruiksvoorwerpen en etenswaren. Deze burgers lieten zichzelf in hun nieuw verworven status zelfbewust afbeelden in (groeps-)portretten. Frans Hals werd de geniale meester die een revolutionaire doorbraak teweeg bracht. Hij wist natuurlijke beweging in zijn portretten te brengen en individuele expressie van mensen in een sprekende gelijkenis te vangen.

Schilders profileerden zich als specialist. Zo konden zij naamsbekendheid verwerven en een klantenkring opbouwen. De klandizie bleef niet beperkt tot Haarlem alleen. Al spoedig hadden de Haarlemse schilders zo’n grote reputatie verworven dat kunstkenners, kunsthandelaren en agenten van buitenlandse vorstelijke verzamelaars in Haarlem inkopen kwamen doen.

Esaias van de Velde, Jan van Goyen, Salomon van Ruysdael en Pieter de Molijn verkenden de schilderachtige omgeving van Haarlem. Hun indrukken verwerkten zij in hun atelier tot realistische landschapsschilderijen. Esaias van de Velde, Willem Buytenwech en Dirck Hals – de jongere broer van Frans Hals – legden in hun ‘buitenpartijen’ en ‘vrolijke gezelschappen’ de basis voor de genreschilderkunst. Adriaen Brouwer introduceerde het boerengenrestuk daarin gevolgd door Adriaen en Isaack van Ostade. Pieter Claesz maakte met het zogenaamde ‘monochrome banketje’ stillevens met etenswaren en vaatwerk in sobere tinten. De architectuurspecialist Pieter Saenredam koos voor bestaande bouwwerken, zoals de Grote of St. Bavokerk, die hij op basis van mathematische studie weergaf in een harmonieus lijnenspel.

De inrichting van de tentoonstelling heeft de opzet van een wandeling naar het Haarlem van de Gouden Eeuw: De bezoeker nadert Haarlem vanaf de zee, langs de duinen, bleekvelden en omliggende dorpen. De stad doemt op en men maakt kennis met de bewoners van Haarlem. Er wordt gekeken naar hun interieur en zelfs naar wat er bij hen op tafel staat. Alle genres komen zo aan bod.