In de Gouden Eeuw bekeken Nederland en China elkaar met zeer gemengde gevoelens. Sommige dingen vonden we wijs van elkaar, andere dingen barbaars. Dat werd mooi geïllustreerd op de tentoonstelling Barbaren en Wijsgeren in het Frans Hals Museum. Inmiddels ligt de Gouden Eeuw vier eeuwen achter ons en eigenlijk begrijpen we nog steeds heel weinig elkaar. China bleef een hermetisch mysterie. Maar Ruben Terlou wist door de Chinese muur heen te breken en nam Nederland mee. Dankzij zijn ontwapenende documentaireseries Langs de oevers van de Yangtze en Door het hart van China kwam China eindelijk wat dichterbij. Hier kijkt hij aan de hand van vier thema’s terug op de laatste serie: zorg, dood, gender en Tao.

“Een tamelijk barbaarse kant aan de zorg in China – in onze westerse ogen – is het feit dat je er als patiënt nauwelijks privacy hebt. Artsen zijn vaak gedwongen om je medische toestand te bespreken in bijzijn van allerlei andere patiënten omdat de ziekenhuizen volkomen overbelast zijn. Privacy is een luxegoed in zo’n situatie. Maar anderzijds is privacy in de Chinese maatschappij sowieso voor een groot deel afwezig.

Vroeger keken we in het westen op tegen de Chinese geneeskunst. Daar zitten zeker ook heel goede elementen in en voor chronische ziekten gebruiken ze daar nog steeds veel traditionele, op natuurlijke samenhangen gebaseerde geneeswijzen. Voor andere ziektes eerder de westerse methoden. Vanuit hun perspectief is onze geneeskunst heel effectief, maar ook schadelijk. Er is bijna niets wat geen bijwerkingen heeft. Daar hebben ze deels gewoon gelijk in.

Voor- en nazorg zoals bij ons, dat bestaat daar nauwelijks, maar in China zorgen de naasten extreem goed voor de zieken. Het legt wel een enorme druk op de kinderen, die soms duizenden kilometers ver weg wonen. Vanuit het Confucianisme voelen ze dat ze onvoorwaardelijk liefde, zorg en toewijding zijn verschuldigd aan hun ouders. Tegelijkertijd voelen ze ook de druk om te voldoen aan hun verwachtingen om carrière te maken, te trouwen, ze een kleinzoon te schenken. Dat is heftig. Bij ons zou het veel gemakkelijker zijn om voor elkaar te zorgen, maar hier doen we het niet. Dat vind ik wel beschamend.”

“Na de uitzending over het geestenhuwelijk, waarbij een alleenstaande overledene na zijn dood alsnog wordt getrouwd, kreeg ik heel veel reacties. Een deel van de mensen vond de uitzending heel grappig en had echt met een westerse blik gekeken: wat een gekke Chinezen toch, met een opblaaspop het graf in! Een andere groep mensen reageerde juist heel ontroerd omdat ze het zo mooi vonden om een dode niet eenzaam te laten dolen in het hiernamaals. Mij raakte ook juist dat laatste, hoewel ik op sommige momenten ook moest grinniken hoor. Het fenomeen geestenhuwelijken kende ik wel, maar dat het soms ook gebeurt met een opblaaspop, daar had ik geen idee van. Ik was totaal verbaasd. Ik wist niet eens dat de begrafenis waar we bij mochten zijn een geestenhuwelijk zou zijn. Dat is normaal gesproken te gesloten en geheim. Het was dan ook absoluut een hoogtepunt van de reis.

Wat me rond de begrafenissen ook enorm trof, is hoe zeer Chinezen zich bewust zijn van hun afkomst. Ik heb mensen ontmoet die konden vertellen over veertien generaties terug. Of dat allemaal klopt, weet je natuurlijk nooit, maar het gaat om het bewustzijn over waar je vandaan komt. En dat je niet alleen een individu bent, maar onderdeel van een geheel, van een lange, doorgaande traditie en familie. Ik weet niet eens hoe mijn overgrootouders heetten, dat is toch raar eigenlijk.”

“Hoewel het internet streng gecensureerd wordt, krijgen homoseksuele Chinezen een zekere vrijheid om online in contact te komen met gelijkgestemden. Blued, opgericht door Geng Le in Beijing, is zelfs het grootste homoplatform ter wereld. Maar toen ik Geng Le filmde voor Door het hart van China werd wel duidelijk dat homoseksualiteit daar nauwelijks te combineren is met een normaal maatschappelijk bestaan. Er worden schijnhuwelijken gesloten om het te verbergen. Een homo- en een lesbo-stel spreken dan af om met elkaar te trouwen. De situatie bij ons is voor hen een droom. Niet eens het homohuwelijk, maar alleen al om verlost te zijn van de gigantische sociale en culturele repressie.

Ook transgenders lijden daaronder. Hoewel wonderlijk genoeg de meest populaire talkshowhost van China een geslachtsoperatie heeft ondergaan. Deze Jin Xing is verder dan weer helemaal geen voorvechter van de rechten van homo’s of transgenders. Afgelopen jaar zei ze zelfs nog dat vrouwen gewoon naar hun man moeten luisteren. Even goed inspireert ze als transgender andere Chinezen. Ik heb een imitator van haar ontmoet, die haar enorm bewondert om de totale vrijheid die ze neemt om zichzelf te zijn.

Het leven is voor homoseksuelen en transgenders nog heel lastig in China, maar stap voor stap veranderen er wel dingen. Officieel is homoseksualiteit sinds 1997 niet meer illegaal en sinds 2001 wordt het niet meer beschouwd als een psychiatrische aandoening. Bij ons is dat ook pas sinds de jaren 70 zo. Dat is maar kort geleden eigenlijk, best bizar.”

“Taoïsme was onder Mao bijna verdwenen, maar speelt nu weer een steeds belangrijkere rol in China. Dat heeft te maken met het feit dat het land helemaal is vervuild door de industrialisering en urbanisatie. 1.6 miljoen Chinezen sterven jaarlijks aan luchtvervuiling. Dat wordt nu heel hard aangepakt door de regering en het taoïsme wordt daar bij ingezet. Taoïsme is een levensfilosofie waarin op een heel holistische manier naar de wereld en het bestaan wordt gekeken: niets kan bestaan zonder zijn relatie met de omgeving, alles is van elkaar afhankelijk. Dus je moet goed zorgen voor het geheel. Taoïsme zit heel diepgeworteld in de Chinese cultuur en door het weer naar boven te halen bij de mensen, ontstaat er vanzelf een sterker bewustzijn over het belang van natuurbescherming.

Wat je ook ziet, is dat de taoïstische gevechtskunst wordt gebruikt op grote kungfu-scholen om de jongeren discipline bij te brengen. Kungfu is dan metafoor voor de problemen die je in het leven tegenkomt en hoe daar mee om te gaan. Dat heeft wel iets heel moois vind ik.

Hoe de Chinezen aankijken tegen al die westerlingen die op zoek gaan naar taoïstische verlichting – ik ben ze daar ook tegengekomen – dat weet ik niet precies. Ik denk dat ze het helemaal prima vinden als Tao ook aan westerlingen een antwoord kan geven. Het geeft maar weer aan dat we uiteindelijk allemaal met dezelfde vragen kampen over hoe te leven en handelen.”