Isaac Israëls (1865-1934). Speciaal voor de expositie Virtuoos! restaureerde Liesbeth Abraham een aantal werken van deze schilder. Ze onthulde de virtuoze verfstreken, die onder vuil en vernis teloor waren gegaan.
‘Eén van de belangrijke discussiepunten rond restauraties van schilderijen uit de 19e en 20e eeuw is of deze oorspronkelijk wel of niet gevernist waren. Dat is niet altijd bekend. Vaak gebeurde het pas later, als ze verkocht of geëxposeerd werden. Met name in de Franse kunstsalons was het gebruikelijk om vlak voor de opening de schilderijen hun glanzende afwerklaag te geven. Daar komt de term ‘vernissage’ vandaan. De vernis werd dan niet altijd door de kunstenaar zelf aangebracht. Bij verkoop en bij exposities werden de schilderijen vaak nogmaals vernist.’
Origineel laten?
‘Soms kun je goed vaststellen dat een schilderij is gevernist toen het al in de lijst zat. Na uitlijsten zie je dan een rand die onbedekt is gebleven. Maar er kunnen ook andere aanwijzingen zijn voor latere vernissage. Zo ontdekte ik dat er bij Israëls’ Gezusters Arntzenius een dikke laag vuil onder de vernis zat, wat betekent dat er enige tijd verstreken was voordat de vernislaag werd aangebracht. Het verwijderen van zulke oude, verkleurde vernissen, vraagt om grote voorzichtigheid. Vooral de blauwe verven die Israëls gebruikte, zijn bijzonder gevoelig voor oplosmiddelen. Dit is bijvoorbeeld het geval bij het donkere blauw in de jurk van één van de Gezusters Arntzenius. Maar stel nou dat de vernislaag mogelijk origineel is, dan is de volgende vraag of je die eigenlijk wel mág verwijderen.’
Gezusters Arntzenius, microscoop-opname vóór vernisafname. De gele vernis en het vuil hebben zich opgehoopt in de pasteuze delen van de verflaag, daar waar het meeste reliëf is.
‘Voordat ik begon met de behandeling, zijn alle schilderijen op verschillende manieren gefotografeerd: in symmetrisch licht, strijklicht en uv-licht. Ook heb ik foto’s gemaakt door de microscoop. Bij symmetrisch licht staan de fotolampen aan weerszijden schuin voor het schilderij op gelijke afstand van elkaar. Strijklicht is licht dat je van één kant laag over het doek laat scheren. Daarmee worden het reliëf in de verf en mogelijke oneffenheden goed zichtbaar. In uv-licht wordt onder meer duidelijk waar retouches zijn aangebracht op de vernis. Belangrijke kennis wanneer je een vernis gaat verwijderen.’
Gezusters Arntzenius, microscoopopname vóór vernisafname. De gele vernis en het vuil heeft zich opgehoopt in de pasteuze delen van de verflaag, daar waar het meeste reliëf is. Rechts zijn barsten in de verflaag te zien, die waarschijnlijk relatief snel na voltooiing van het werk zijn ontstaan.
‘Bij de vernisafname van De gezusters Arntzenius werd ik verrast door het gebied rechtsonder, daar stuitte ik op Israëls’ bijzondere schildertechniek. Het geprepareerde schilderslinnen kwam spierwit tevoorschijn, niet omdat de verflaag daar beschadigd is, maar omdat Israëls de witte preparatielaag daar onbedekt liet. Terwijl hij op de ene plek dikke pasteuze kwaststreken en verfklodders aanbracht, schilderde hij andere partijen juist heel dun of liet hij de grondering zelfs open liggen, zodat die hier en daar meespeelt in de voorstelling.’
Gezusters Arntzenius, microscoopopname tijdens vernisafname. Vuil en vernis zijn opgehoopt in het reliëf van de verflaag. Waar de vernis grotendeels is afgenomen en alleen nog een dunne film en restanten vernis aanwezig zijn, is het vuil nog te zien. Het vuil heeft zich op de verflaag verzameld en is in de eerste vernislaag opgenomen.
‘Met zijn pasteuze kwaststreken liet Israëls een reliëf van scherpe punten en richels ontstaan. Dat zie je goed met strijklicht, en door de microscoop gezien lijken de verflagen haast berglandschappen. Dit alles typeert Israëls’ virtuoze hand, die dynamisch, trefzeker en gedurfd is. Hij wist met weinig middelen diepte en ruimte te scheppen. Het is indrukwekkend hoe abstract zijn werk soms is. Bedek de gezichten van de zusjes Arntzenius maar eens met je hand: wat je dan ziet, zou een Willem de Kooning kunnen zijn!’
De gerestaureerde werken, waaronder de Gezusters Arntzenius, zijn te zien in de tentoonstelling Virtoos! Israels tot Armando in Hal, t/m 3 november 2019.
Dit is een verkorte versie van het artikel dat verscheen in museum magazine TOON (juni 2019), te koop bij de museumwinkel.
Isaac Israëls, Gezusters Arntzenius, ca. 1925, vóór (links) en na (rechts) restauratie. Foto’s: Ton van der Heide
