“Frans Hals hield zich niet aan de regels,” vertelt Melanie Bühler. “Als portretschilder ging hij opeens allerlei mensen afbeelden die in zijn tijd nooit groot geportretteerd werden. Malle Babbe. Een zigeunermeisje. Pekelharing – een man met een donkere huidskleur. Zulke mensen uit de lagere maatschappelijke klassen zette Hals neer als individuen. Zo werden normaal alleen de rijken gerepresenteerd. Dat vond ik intrigerend om te ontdekken. Ik dacht: hier gebeurt iets. Er wordt iets opengebroken.

Ook stilistisch brak Hals iets open. Zijn werk is niet meer puur realistisch geschilderd, maar met veel dynamiek. Neem de schuttersstukken. Daar staan dan wel deftige heren op, maar ze staan er niet deftig op. Ze zijn in beweging, ze praten met hun handen, ze hebben gedronken. Ze zijn met elkáár bezig, niet met poseren. Frans Hals zette ze neer met grove maar rake kwaststreken.

Zo overschreed Hals meerdere grenzen. Die grensoverschrijdingen laat ik in de tentoonstelling Ruis! zien als bewegingen naar meer vrijheid. Naar steeds meer ruis op de lijn van de kunstgeschiedenis en de maatschappelijke ontwikkeling.”

“In de tentoonstelling is Hals de referentie voor hedendaagse kunstenaars, die vergelijkbare thema’s aan de orde stellen. Want vragen als ‘wie wordt er gerepresenteerd en hoe?’ spelen nog steeds heel sterk in onze maatschappij. Door social media is dat alleen maar nadrukkelijker geworden. Telkens als je iets zegt of laat zien, wordt dat gekoppeld aan wie je bent en bij welk groep je hoort. Daar hangt een andere vraag mee samen, die ook in de tentoonstelling terugkomt. Namelijk: wie mag wie verbeelden? Is het oké als Frans Hals een zigeunermeisje schildert? Is het oké om als blanke iemand te schilderen met een donkere huidskleur? Dat zijn in onze tijd enorm gevoelige kwesties.”

“Wat betreft het zigeunermeisje is het heel bijzonder dat Hals een volwaardig portret maakte van iemand uit een sociale klasse waarvoor dat normaal niet was weggelegd. Maar het is wel typerend dat Hals haar laat zien met heel veel blote huid en een diep decolleté. Zo werd een deftige dame nooit afgebeeld. Pekelharing is een zeldzaam voorbeeld uit die tijd van een persoon met een donkere huidskleur, die is geschilderd in een niet dienende rol. Maar je kunt ook zeggen dat het schilderij prototypisch is voor wat later een ‘black face’ werd. Dus misschien zijn dit soort vroege verbeeldingen van mensen die niet bij de burgerij hoorden, juist mede schuldig aan het stereotype beeld dat we van ze hebben ontwikkeld.”

“Hoe actueel en explosief de vraag ‘wie mag wie verbeelden?’ is, bleek onlangs nog in Amerika. Daar ontstond een gigantische controverse over het schilderij Open Casket (2016) van Dana Schutz. Ze had een beroemde foto nageschilderd van de donkere jongen Emmett Till. Emmett werd in de jaren vijftig doodgeschopt door een witte meute. Zijn moeder wilde dat er een foto van hem werd genomen, toen hij in zijn doodskist lag, met zijn gezicht helemaal gedeformeerd. Veel zwarte kunstenaars waren verontwaardigd dat Schutz zich als blanke de tragedie van de zwarte geschiedenis toe-eigende. Naar hun idee verrijkte ze haar repertoire en haar bankrekening met een iconisch beeld van het leed van anderen.”

“De kwestie is heel precair. Natuurlijk heeft kunst altijd ook een financiële kant. Dat was bij Frans Hals zo en nu nog steeds. Maar is het niet te cynisch om juist dáár op te focussen? Want je kunt ook zeggen dat Schutz hoe dan ook een cruciaal deel van de Amerikaanse geschiedenis laat zien en dat dat sowieso de moeite waard is. En dat het gaat om vrijheid van meningsuiting, dat een kunstenaar alles moet kunnen vertellen wat zij belangrijk vindt. Maar anderzijds zijn zwarte kunstenaars heel lang gemarginaliseerd en ze zijn dat in veel opzichten nog steeds. Ze hadden nauwelijks toegang tot de kunstwereld om hun eigen verhaal te vertellen. Dan is het heel goed voor te stellen dat het erg pijnlijk is als een ander met jouw zo beladen geschiedenis aan de haal gaat..”

“Het schilderij van Schutz is geen onderdeel Ruis!, ik denk niet dat ze het überhaupt nog gaat exposeren. Wat wél te zien is, en waar ik heel blij mee ben, zijn bijvoorbeeld twee werken van Nicole Eisenman (1965). Bij haar is gender-ambiguiteit en sekse-identiteit een groot onderwerp. Bij Frans Hals speelde dat thema ook. Kijk maar naar Malle Babbe: het is niet precies zeggen of dat nu een man of een vrouw is. Eisenmans grote doeken van Duitse Biergärten zijn ook fascinerend om te zien in combinatie met een schuttersstuk van Frans Hals. Daarin zie je dezelfde levendigheid, die beweging, dat losse, niet alleen in de manier van schilderen maar ook in de hele situatie waar duidelijk drank mee gemoeid is. Bij Nicole Eisenman wordt de beweging nog weer wat extremer dan bij Hals. Je ziet mensen die langzaam van hun stoel vallen, die zoenen, die door elkaar krioelen. Dus dat is een stap op weg naar meer ruis. De volgende stap zijn dan bijvoorbeeld de bijna monsterlijke menselijke figuren van Jacqueline de Jong (1939). Ik ben ontzettend blij dat haar werk ook te zien is. Ze is een heel belangrijke kunstenaar, die aan Cobra verbonden was en daarna aan de Situationisten. In 2019 krijgt ze een tentoonstelling in het Stedelijk Museum.”

“Als conservator weet je natuurlijk nooit of het publiek precies begrijpt wat je wilt laten zien met een expositie. Maar ik doe altijd mijn best om het zo duidelijk mogelijk te maken. Door vooraf verschillende mensen mijn ideeën te laten zien en voortdurend te vragen: zou je dit of dat snappen? Gewoon continu alles toetsen dus. Met Ruis! was dat extra belangrijk, want ik werd als conservator hedendaagse kunst gevraagd om te vertrekken vanuit het werk van de 17e-eeuwer Frans Hals. Het was wel een enorm leuke vraag vond ik, omdat mijn blik misschien meer aansluit bij die van het publiek van vandaag. Het geeft ook altijd iets extra’s om de link met het nu te kunnen leggen als je naar oude kunst kijkt. Dan krijgt een kunstwerk meer relevantie. Dat is wat ik denk althans.”

Ruis! Frans Hals, Anders is te zien in locatie Hal van 29 september 2018 t/m 27 januari 2019.